Proces kształtowania się zachowań

Człowiek jest istotą społeczną a jego zachowanie warunkowane jest wieloma czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Każde działanie człowieka ma cel i przynosi określone konsekwencje. Celem egzemplifikacji przedstawiona jest następująca sytuacja: Matka idzie z dzieckiem do sklepu, dziecko chce dostać kolejną lalkę. Matka odmawia, dziecko zaczyna krzyczeć, rzuca się na podłogę, kopie nogami. W tym momencie matka ma do dyspozycji 5 alternatywnych reakcji, które przynoszą zupełnie odmienne skutki: Matka, obawiając się krzyku dziecka i komentarzy otoczenia, kupuje lalkę, tym samym wzmacnia jego nieprawidłowe zachowanie, narażając się na wystąpienie identycznego w podobnych okolicznościach; natomiast dziecko bardzo szybko uczy się, że krzykiem można osiągnąć zamierzony cel. W ujęciu behawioralnym matka wzmacnia pozytywnie zachowanie niepożądane (w znaczeniu: dodaje bodźców a nie wartościuje). Zdenerwowana matka daje dziecku klapsa. W ujęciu behawioralnym stosuje ona karę pozytywną. Matka grozi dziecku, ż zabierze mu zakupionego dzień wcześniej misia, jeżeli natychmiast się nie uspokoi. Będzie to kara negatywna (odebranie nagrody). Matka nie reaguje na płacz dziecka, idzie dalej i robi zakupy, nie zwraca uwagi na zachowanie niepożądane, które, nie wzmacniane żadną reakcją matki- zanika. Zachodzi wówczas proces wygaszania. Matka może przytrzymać dziecko na kolanach, częściowo je unieruchamiając. Celem zachowania dziecka było otrzymanie lelki, a nie trzymanie przez matkę, więc dziecko po chwili przytrzymania przestaje krzyczeć. Matka puszcza dziecko, wzmacniając negatywnie (odejmując konsekwencję) brak krzyku u dziecka. Dziecko uczy się, że krzyk nie jest sposobem na osiągnięcie celu.
Analizując powyższy przykład, łatwo zauważyć, że zachowania dziecka zależne są od konsekwencji, czyli w tym przypadku- od konsekwencji matki. Jeżeli matka reagować będzie na zachowania dziecka w jeden określony sposób, może być pewna, że dziecko wyuczy się właśnie tego zachowania. Według takich samych zasad kształtują się zachowania wszystkich ludzi, zarówno zachowania poprawne, aprobowane społecznie, jak i zachowania trudne- niepożądane.
Zachowania niepożądane muszą zostać wyeliminowane w początkowym etapie terapii. W ich miejsce uczymy czynności i umiejętności, których dziecko nie posiada a, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Każde pojawiające się zachowanie niepożądane powinno być przerywane. Metoda przerywania zachowania może zostać zaplanowana z góry. Ważne jest, aby procedury przerywające zastosowane zostały przy pierwszej oznace zachowania niepożądanego. Oznacza to, iż reagujemy na pierwsze symptomy zachowań a nie czekamy aż się nasilą.
Stosowane przez behawiorystów zasady konstruowania programów eliminowania niepożądanych zachowań, to:

• Wybranie okresu czasu, który całkowicie będzie poświęcony danemu programowi
• Wybranie osoby odpowiedzialnej za dany program,
• Kształtowanie umiejętności niekompatybilnych z niepożądanym zachowaniem.

Fundamentalną zasadą wszystkich programów wzmacniających, jest używanie ulubionych wzmocnień ucznia. Eliminowanie zachowań niepożądanych jest efektywne i celowe wyłącznie w sytuacji gdy analogicznie prowadzony jest program rozwijania zachowań alternatywnych dla eliminowanych. Jedną ze stosowanych w tym celu strategii jest tzw. Praktyka pozytywna, kładąca nacisk na nauczanie poprzez praktykę. Podczas jej realizacji nacisk ćwiczenie poprawnego zachowania bezpośrednio po wystąpieniu zachowania niepożądanego. Oznacza to zatrzymanie niewłaściwego zachowania i doprowadzenie do tego by dziecko kilkakrotnie zachowało się poprawnie. Takie ćwiczenie, systematycznie powtarzane po wystąpieniu nieprawidłowego zachowania, doprowadza do jego przerywania. Poprzez wielokrotne rekonstruowanie sytuacji, w której zachowanie niepożądane się pojawia sprawdza się efektywność procedury przerywającej. Przerywając za każdym razem zachowanie niepożądane, zanim przyniesie ono konsekwencje wzmacniające, powodujemy jego wygasanie.